24 04 2023
ERAS protokol (engl. Enhanced Recovery After Surgery) je skup specifičnih brojnih postupaka i mera u cilju bržeg oporavka i smanjenja komplikacija nakon operativnog lečenja za 50%. Ciljevi ERAS-a su implementacija standardizovanog protokola sa smanjenjem različitosti lečenja, integracija svih faza lečenja sa svrhom poboljšanja ishoda, povećanje zadovoljstva bolesnika.
ERAS protokol podrazumeva adekvatnu preoperativnu pripremu fizičkog i mentalnog stanja, modifikaciju intraoperativnog zahvata standardizacijom minimalno invazivne hirurgije i rane ekstubacije, postoperativni oporavak na bazi individualizovane analgezije i standardizovani fizioterapeutski program.
Sprovodi se neposredno pre hospitalizacije, preoperativno, intra i postoperativno. Bolesnik se upućuje iz primarne zdravstvene ustanove radi preoperativnog pregleda i pripreme za nastavak lečenja, nakon čega sledi prijem u bolnicu, operacija i postoperativni tok, a zatim redovne kontrole.
Pre hospitalizacije, u primarnoj zdravstvenoj ustanovi sprovodi se optimizacija preoperativnog zdravstvenog stanja i pratećih bolesti: korekcija anemije, glikemije, bubrežne funkcije, povišenog pritiska, prestanak pušenja i unosa alkohola.
Preoperativna priprema u bolnici podrazumeva razgovor sa bolesnikom, davanje saveta, procenu operativnog rizika, korekciju i konsultaciju nekih komorbiditeta koji nisu adekvatno korigovani u ustanovi primarne zdravstvene zaštite, skraćenje preoperativne hospitalizacije, skraćenje gladovanja, unos tečnosti i ugljenih hidrata, prevencija mučnine i povraćanja, tromboze i infekcije.
U toku operacije, primenjuju se: odgovarajuća kombinovana analgezija, normotermija, održavanje hemodinamske stabilnosti, optimalna oksigenacija i minimalno invazivna hirurgija.
U postoperativnom toku, optimalno je obezbediti adekvatnu analgeziju, tretman postoperativne mučnine ili povraćanja, rano uklanjanje nosnoželudačne sonde i urinarnog katetera. Postoperativna ishrana započinje što ranije. Nakon operacije na jetri, kada nije kompromitovan digestivni tubus, sa ishranom može da se započne prvog dana nakon operacije. Bolesnik se mobiliše po prestanku delovanja lekova primenjenih u sklopu opšte anestezije. Boravak u Jedinici intenzivnog lečenja maksimalno je skraćen. ERAS protokol promoviše što kraći boravak u bolnici nakon operacije, s obzirom na to da je poznat efekat kućnog okruženja na psihofizički status i oporavak operisanog bolesnika.
Preporuke ERAS udruženja iz 2022. godine za operacije na jetri podrazumevaju nekoliko specifičnosti. Neke od njih se odnose na period pre operacije: preoperativni razgovor sa bolesnikom, prehabilitacija, 4-6 nedelja pre planirane operacije, kod bolesnika sa visokim rizikom, bilijarna drenaža (ukoliko je prisutan povišen nivo serumskog bilirubina iznad 50 mmol/L), prestanak pušenja i uzimanja alkohola, odgovarajuća nutricija (7-14 dana pre operacije), imunonutricija, prekid unosa hrane i tečnosti 2-6 sati pre operacije), premedikacija, tromboprofilaksa (elastične čarape i antikoagulantna terapija) i antibiotska profilaksa. Savremena minimalno invazivna hirurgija je deo ERAS protokola jer značajno doprinosi bržem i lakšem oporavku. Za vreme operacije, potrebna je adekvatna multimodalna analgezija i prevencija intraoperativne hipotermije.
U postoperativnom toku, mere su usmerene na ranu ishranu, kontrolu glikemije, prevenciju usporenog želudačnog pražnjenja, stimulaciju peristaltike, rano mobilisanje iz kreveta, profilaksu mučnine i povraćanje, nadoknadu tečnosti i praćenje vitalnih parametara.
Izvor: Joliat GR et al. Guidelines for Perioperative Care for Liver Surgery: Enhanced Recovery After Surgery (ERAS) Society Recommendations 2022. World J Surg (2023) 47:11–34.
